Sprawozdanie merytoryczne

Przemiany społeczno-gospodarcze doby przełomu lokacyjnego w świetle znalezisk szklanych z ośrodków rezydencjonalnych Śląska

– Sprawozdanie merytoryczne

XII i XIII wiek dla Polski, a zwłaszcza terenów Śląska, to czas wielu przemian społecznych i gospodarczych, spowodowanych zarówno bodźcami wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi. Duży wpływ na rangę poszczególnych ośrodków rezydencjonalnych miało już w XII wieku rozbicie dzielnicowe, w wyniku którego większość naczelnych grodów zostało podniesionych do roli siedzib książęcych, a tym samym wzrosło ich znaczenie polityczne, gospodarcze i osadnicze. Powstała niestabilność władzy książęcej, spowodowała umocnienie się pozycji duchowieństwa i instytucji kościelnych. Coraz mocniej swoją pozycję akcentował elitarny stan szlachecki i rycerski. Lokacja miast i wsi na prawie niemieckim, przyczyniła się do powstania społeczeństwa feudalnego, ściśle zhierarchizowanego. Razem ze wzrostem liczby ludności, wynikające z jednej strony „z okresem dobrobytu” i wzrostem zamożności ludzi, z drugiej zaś z napływem ludności kolonialnej, wzrastało zapotrzebowanie na żywność oraz rozkwitał handel – zarówno lokalny, jak i dalekosiężny. Wyraźnie zaczęły korzystać na tym ośrodki zlokalizowane wzdłuż głównych szlaków, pełniąc funkcje węzłów komunikacyjnych i punktów postojowych dla karawan kupieckich.

Głównym celem zrealizowanego projektu było wykorzystanie znalezisk szkła archeologicznego do zbadania charakteru przemian społeczno-gospodarczych okresu przełomu lokacyjnego, jakie miały miejsce w głównych ośrodkach rezydencjonalnych średniowiecznego Śląska: Wrocławia, Opola, Legnicy, Głogowa i Raciborza. Do celów należało również określenie kierunków handlowych tych ośrodków, a także przypisanie funkcji zabytkom szklanym i zmian w sposobach jego użytkowania. Zadaniem było również lepsze poznanie zagadnień związanych z wytwórczością szklarską na Śląsku w średniowieczu i zbadanie aspektów socjotopograficznych. Postawione cele udało się zrealizować. W celu odpowiedzi na postawione pytania konieczne było przeprowadzenie analizy formalno-technologicznej znalezisk szklanych i szkliwionych z ośrodków funkcjonujących od wczesnego średniowiecza, które w XIII wieku w dobie przełomu lokacyjnego, przeszły reorganizację i zyskały nowy status- miasta. Podstawę źródłową stanowiły przedmioty szklane datowane od X do XIV/XV stulecia, pozyskane w trakcie prac wykopaliskowych Wrocławia-Ostrowa Tumskiego i miasta lewobrzeżnego, Opola-Ostrówka, Raciborza-Ostróg, Starego miasta w Raciborzu i w Głogowie, grodu, zamku i starego miasta w Legnicy (tab. 1). Wykonano charakterystykę makro- i mikromorfologiczną, stylistyczną oraz techniczno-technologiczną szkła.

Tab.1. Zestawienie liczby fragmentów zinwentaryzowanego materiału w trakcie kwerend. Tabela nie uwzględnia danych z literatury, okruchów szkła, przedmiotów nieokreślonych makroskopowo. * brak ściśle określonej chronologii większości paciorków** materiał z badań 2010-2011.

Z całości zbioru wydzielono 362 zabytków (115 paciorków, 62 ozdoby dłoni, 4 pionki, 89 frag. naczyń, 28 witraży i 37 frag. ceramiki szkliwionej), z których wykonano 1128 analiz składów chemicznych (zob. tab. 2). Badania miały na celu określenie ich aspektów technologicznych oraz proweniencji. Przedmioty wybierano w seriach, pamiętając aby z jednej strony wytypować przedmioty uważane za importy (aby potwierdzić lub zaprzeczyć tej hipotezie), z drugiej natomiast wyroby typowe, powtarzalne, charakterystyczne dla poszczególnych ośrodków i szklarstwa śląskiego. Do analiz wyznaczono także przedmioty „wątpliwe”, tzn. takie, które zostały przez badaczy zaklasyfikowane jako wyroby szklane, a zachodziło podejrzenie, że są wykonane z innych surowców.

Większość szkieł wczesnośredniowiecznych wykonano wg receptur wysokoołowiowych bezalkalicznych i alkalicznych oraz ołowiowo-potasowych. Wystąpiły także szkła ołowiowo-sodowe, sodowo-wapniowe i sodowo-potasowe. Zaobserwowano korelację pomiędzy typem chemicznym szkła, jego barwą a rodzajem i kształtem przedmiotu. Zachodząca w XIII stuleciu zmiana asortymentu szklanych wyrobów miała wpływ na wygląd i organizację warsztatu szklarskiego. O ile we wcześniejszym okresie możliwa była produkcja w „centrum” ówczesnego życia -  w obrębie osady, grodu, blisko zabudowy – wystarczył do tego tygiel, system ogniowy (palenisko), surowiec lub półprodukt oraz osoba znająca tajniki technologii – szklarz, o tyle późnośredniowieczne huty szklarskie musiały być zlokalizowane z dala od miast. Wiązało się to ściśle z zapotrzebowaniem surowcowym, zagrożeniem ogniowym, rozwojem technologii i miejscem na konstrukcje piecowe. Średniowieczne huty leśne działały krótko i posiadały dość nietrwałą zabudowę, a typowym dla nich wyrobem były naczynia ze szkła wapniowo-potasowego lub potasowo-wapniowego.

Tabela: Zestawienie ilości przebadanych zabytków pod względem składu chemicznego z poszczególnych ośrodków rezydencjonalnych w ramach projektu Preludium-5 „Przemiany społeczno-gospodarcze doby przełomu lokacyjnego…”

Analiza importów wykazała, że ośrodki rezydencjonalne Śląska prowadziły rozległą i ożywioną wymianę handlową, a ich kierunki i dalekosiężność były zależne od sytuacji politycznej i okresu (tab. 3). Ich napływ wynikał z migracji ludności, wypraw wojennych, kontaktów dyplomatycznych, sytuacji politycznej, misji chrystianizacyjnych i innych. W większości stanowiły one jednak przedmiot handlu bądź wymiany zawieranych przez kupców i rzemieślników.

Tab. 3. Zestawienie szklanych i szkliwionych przedmiotów uważanych za przedmioty „rodzimego rzemiosła” – wytwarzanych prawdopodobnie na terenie Śląska lub pogranicza śląsko-małopolskiego w pracowniach szklarskich typu B, hutach leśnych, ośrodkach związanych z produkcją ołowiu lub pracowniach jubilerskich i importów blisko- i dalekosiężnych – produkowanych w odległych, wyspecjalizowanych warsztatach szklarskich. Porównanie oparte na podstawie cech morfologicznych i stylistycznych przedmiotów, a także wyników przeprowadzonych analiz składu chemicznego.

Zidentyfikowano także prawdopodobne funkcje przedmiotów. Szklane paciorki, pierścionki i kółka przede wszystkim pełniły rolę ozdób. Komponowano je w kolie, zawieszano na toczki, naszywano na odzież, wplatano we włosy. Mogły również pełnić rolę pieniądza niemonetarnego, informować o posiadanym statusie społecznym, przynależności do grupy lub nieść symboliczne treści. Widoczną zmianę w asortymencie przedmiotów, jak i w ich wykorzystywaniu przyniósł wiek XIII i okres reorganizacji ośrodków grodowych w założenia o charakterze miejskim. Około połowy tego stulecia zauważalny jest wyraźny spadek występowania szklanej biżuterii, która w późniejszym okresie całkowicie zanika. Na arenę, wkraczają wówczas szklane naczynia. Początkowo ich udział jest niewielki, ale wraz z rozwojem miast i napływem kolejnych grup ludności wyraźnie wzrasta. Spotyka się je w kwartałach znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie rynku, a także na placach targowych. Występują w najbogatszych dzielnicach miasta, zamieszkiwanych przez kupców, wyspecjalizowanych rzemieślników, rezydencjach władców lub duchownych. Można przyjąć, że ich użytkownikami był patrycjat i grupa zamożnych mieszczan. Szkło naczyniowe służyły do spożywania trunków. Z wysokich pucharów typu flet pito piwo, natomiast z „niskich kubków” wino. Część naczyń pełniła rolę lampek oliwnych.  

Znalezione na opolskim grodzie szklane pionki do gier planszowych oraz duże depozyty szklanej biżuterii koncentrujące się w obrębie dwóch budynków pozwoliły, w zestawieniu z innymi zabytkami, na identyfikację miejsca o charakterze publicznym – prawdopodobnie karczmy lub domu poboru danin na XII-wiecznym Ostrówku w Opolu. Napływ ludności związany z lokacją miał znaczący wpływ na liczebność osad targowych, wokół których zaczęło w XIII wieku koncentrować się całe życie towarzyskie, polityczne i ekonomiczne. Nie tylko ludność świecka „napływała” na Śląsk. Już od XII w. fundowano tam opactwa i klasztory o regule benedyktyńskiej, które były ośrodkami kultywującymi kulturę, naukę, medycynę, wprowadzającymi postęp w rzemiośle i rolnictwie. Przyniosły one również nowe rozwiązania witrażownicze – mi.in malowanie na szkle z użyciem szablonu. Wzrasta wówczas także liczba budowli murowanych, w tym o charakterze sakralnym, z których część urozmaicano barwnymi oknami. Razem z nimi przybywają wyspecjalizowani rzemieślnicy, szklarze i witrażownicy. Odkryty pośrodku wrocławskiego grodu 8kg depozyt stłuczki szklanej można wiązać jako pozostałości warsztatu witrażowniczego, który mógł działać na potrzeby, jeśli nie budowanej wówczas katedry, to dworu biskupiego, zamku książęcego albo innej reprezentacyjnej budowli.

Przeprowadzone badania przyczyniły się do udzielenia odpowiedzi na pytania odnoszące się do charakteru przemian społecznych i gospodarczych na Śląsku w okresie lokacyjnym. Zmiany wynikające z napływu obcej kulturowo ludności, hierarchizacja społeczeństwa, wzbogacenie się społeczeństwa, wykształcenie się zawodu kupca, wymiana towarowa, czy też przeniesienie centrum życia społecznego, ekonomicznego i politycznego do centrów miast i na place targowe są szczególnie widoczne wśród znalezisk szklanych.

Dokonane studia być może skłonią innych badaczy do zajęcia się opracowywaniem źródeł archeologicznych, w tym archiwalnych, w ujęciu interdyscyplinarnym i spojrzeniu na nie jako środka do udzielenia odpowiedzi na szersze zagadnienie historyczne. Badania z zakresu archeometrii szkieł dają również szerokie pola manewru w rozwoju konserwatorstwa, muzealnictwa i prawidłowej opieki nad zabytkami, a także cyfrowej dokumentacji dziedzictwa narodowego i rozwoju technik wizualizacji oraz modelowania.