Orlovka

Błażej M. Stanisławski

W lipcu 2013 r. Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu współuczestniczył w archeologicznych badaniach wykopaliskowych na stanowisku Kartal/Orłowka. Projekt jest kierowany przez dr. hab. Igora Wiktorowicza Bruyako – Dyrektora Muzeum Archeologicznego w Odessie Akademii Nauk Ukrainy, przy współpracy z dr. Aleksandrem Nikolaewiczem Dzigowskim z Katedry Archeologii i Etnologii Fakultetu Historii Odesskiego Państwowego Uniwersytetu im. I. I. Mechnikova. Z ramienia IAE PAN w pracach uczestniczył dr Błażej Stanisławski. W wykopaliskach współuczestniczył również Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego, reprezentowany przez dr Magdalenę Przysiężną-Pizarską oraz grupę studentów. Badania były prowadzone na mocy umowy zawartej w dniu 12 czerwca 2013 r. pomiędzy IAE PAN – reprezentowanym przez Dyrektora prof. dr. hab. Andrzeja Buko oraz FH OPU – reprezentowanym przez Dziekana dr. hab. Wjaczesława Kusznira.

Stanowisko archeologiczne Kartal jest położone w bezpośrednim sąsiedztwie wsi Orłowka na lewym brzegu Kili (około 2 km od brzegu rzeki) – głównego ramienia delty Dunaju, pomiędzy miastami Reni i Izmaił w prowincji Odessa na południu Ukrainy, tuż przy granicach z Rumunią i Mołdawią.

Jest to wielokulturowy kompleks osadniczy usytuowany na styku dwóch wielkich tradycji kulturowych – koczowników Wielkiego Stepu oraz społeczności rolniczych strefy śródziemnomorskiej. Stanowisko tworzą dwa główne obszary. Pierwszym z nich jest cześć ufortyfikowana położona na szczycie wzniesienia zwanego Kamienna Góra (Kamennaja Gora) – tzw. stanowisko Orłowka I. Drugi obszar o charakterze zaplecza wiejskiego – stanowisko Orłowka II przylega od wschodu. Są one rozdzielone głębokim parowem.

Początki osadnictwa na tym stanowisku sięgają okresu eneolitu (Bruyako, Manzura, Subbotin 2005). Eneolityczne stanowiska zarejestrowane nad dolnym Dunajem należą, podobnie jak kompleksy kulturowe Azji Środkowej czy Kaukazu, do wysokorozwiniętych kultur społeczności rolniczo-hodowlanych (Masson, Merpert, Munczajew, Czernysz 1982). Wśród reliktów osadnictwa eneolitycznego w Kartal wyróżniono dwa niezależne horyzonty kulturowe oznaczone jako Ia i Ib. Horyzont Ia jest związany z osadnictwem lokalnych społeczności kultury Bolgrad-Aldeni, natomiast horyzont Ib z ludnością kultury Cernavoda I. Pierwszy z nich jest poświadczony znaleziskami stosunkowo nielicznych niewielkich jam zasobowych oraz ułamkami naczyń ceramicznych i kości zwierzęcych. Znaleziskiem szczególnym jest fragment figurki wyobrażającej kobietę. Opisywane zabytki pochodzą z obszaru położonego na wschód od Kamiennej Góry. 

W obrębie horyzontu Ib związanego z osadnictwem społeczności kultury Cernavoda I  wyodrębnione zostały dwa podokresy. W pierwszym z nich (okres Ib1) powstał potężny rów (o głębokości około 3 m w stosunku to antycznego poziomu gruntu) spełniający funkcję obronną oraz prawdopodobnie kompleks produkcyjny, którego pozostałościami jest siedem okrągłych pieców. Z okresu Ib2 pochodzą z kolei szczątki dwóch domów (o powierzchni 20-28 i 40 m kw.) wzniesionych po bokach rowu. W wypełnisku rowu zarejestrowano narzędzia krzemienne, ceramikę, kości zwierząt, ości ryb, elementy uzbrojenia, a także szczątki antropologiczne. Odsłonięto w nim dwie czaszki ludzkie pofarbowane czerwoną ochrą, które wystąpiły w dużym skupisku kości zwierzęcych, w tym rogów turów. Z osadnictwem społeczności kultury Cernavoda I wiążą się także znaleziska dwóch przedmiotów wykonanych z brązu. Wszystkie wymienione relikty osadnictwa ludności kultury Cernavoda I zostały zarejestrowane na obszarze leżącym na wschód od Kamiennej Góry. Ślady osadnictwa tej społeczności odnotowano jednak również na szczycie wzniesienia, pochówki natomiast w obrębie nekropoli. 

Na tym samym stanowisku stwierdzono ponadto około 20 ułamków naczyń ceramicznych specyficznych dla wytwórczości ludności kultury Cucuteni-Tripoli. Nie udało się jednak określić czy należy je traktować jako wyznacznik oddzielnego horyzontu osadniczego, czy też powinno się je łączyć z młodszym horyzontem osadnictwa społeczności kultury Cernavoda I (Bruyako, Manzura, Subbotin 2005).   

Ślady działalności ludzi pochodzą także z epoki brązu oraz okresów środkowego i późnego Halsztatu (53 pochówki). Kres osadnictwa pradziejowego nastąpił około połowy VII wieku p.n.e. Wyznacza on jednocześnie początek okresu w dziejach zasiedlenia Kartal zwanego horyzontem dacko-scytyjskim. Trwał on do końca V – początku IV stulecia p.n.e. (Bruyako 2002). 

Na charakter osadnictwa na omawianym stanowisku znaczący wpływ miała jego lokalizacja. Kartal jest położony w miejscu przeprawy przez Dunaj – jedynej na odcinku około 600 km. Powoduje to, iż punkt ten był niezwykle istotny na trasie migracji wielu społeczności. Kartal, z tego też względu posiadał ogromne znaczenie strategiczne. Przypuszcza się, iż około roku 513 p. n.e. w tym miejscu mógł przerzuci przez rzekę most i przeprawiał się na lewy brzeg perski władca Dariusz podczas nieudanego pochodu przeciwko Scytom, zamieszkującym stepy nadczarnomorskie. Według przekazu Herodota prowadził on gigantyczną armię liczącą około 700 tysięcy ludzi, w skład której wchodzili wojownicy z wszystkich krain podległych Persom. Świadectwem opisywanych wydarzeń może być niezwykle rzadkie znalezisko pochodzące z Kartal – grot strzały specyficzny dla Persów oraz kontyngentów barbarzyńskich w służbie Achemenidów (Bruyako 1993).

W ślad za Dariuszem poszedł również Aleksander Macedoński, który przeprawił się w tej okolicy przez Dunaj w roku 335 p.n.e.  na czele pochodu wojsk prowadzonych przeciwko Dakom. Ci ostatni zamieszkiwali wówczas Kamienną Górę, gdzie na przełomie V i IV w. stworzyli warowną osadę. Igor Bruyako przypuszcza, że to właśnie warowni Daków w Kartal może dotyczyć fragment przekazu autorstwa Flaviusa Arrianusa. Wspomina on, iż w momencie kiedy Aleksander przeprawił się ze swoim wojskiem przez rzekę, Dakowie schronili się w swoim grodzie nad Istrem. Bojąc się jednak, że może nie zapewnić on im bezpieczeństwa, porzucili warownię i zbiegli w step. Kartal oraz drugie sąsiednie stanowisko wielowarstwowe w Nowosjelskoje zamykały rejon przeprawy przez rzekę tworząc tzw. „dunajski zamek”. Bruyako stwierdził na bazie materiałów zabytkowych datowanych na IV stulecie, że Kartal był wówczas ważnym punktem osadniczym. Jego obszar (cytadel oraz osada u jej podnóża)  mogły obejmować powierzchnię około 10-12 hektarów. Z tego okresu pochodzą też relikty wału ziemnego, ziemianek mieszkalnych oraz jam gospodarczych. Wśród materiałów zabytkowych występuje z kolei ceramika ręcznie lepiona, która pod względem formy jak i ornamentyki oddaje specyfikę garncarstwa Daków (Bruyako 1993). 

W tym okresie delta Dunaju była również obszarem penetracji greckiej, na co wskazuje „oswojenie” rzeki przez Hellenów i włączenie jej do kręgu ich kultury poprzez nadanie jej nazwy – Ister. Był to element szerszego procesu kolonizacji północnych wybrzeży Morza Czarnego przez przybyszów z Grecji w ramach tzw. Wielkiej Kolonizacji. Zapoczątkowana ona została w tym rejonie w połowie VII stulecia p.n.e. założeniem najstarszej kolonii greckiej na wyspie Bjeriezań.  Pierwsza grecka apoikia nad Dniestrem na lewym brzegu rzeki – Nikonion powstała około połowy VI wieku z inicjatywy nieodległej Istrii po konflikcie scytyjsko-perskim. Tyras – kolonia Miletu usytuowana na prawym brzegu Dniestru zaczęła funkcjonować w ostatniej dekadzie VI stulecia (Bruyako 1993).

Ślady obecności przybyszów z Hellady zostały odkryte także podczas wykopalisk w Kartal – srebrne monety Hellenów oraz zarejestrowane tam w dużej liczbie ułamki greckich amfor służących do transportu i przechowywania wina. Najczęściej były to amfory typów II-B-2 oraz II-B-3 wg systemu klasyfikacji autorstwa S. Monahowa. Na 30 naczyniach występowały stemple. Na ich podstawie można stwierdzić, iż dominowały amfory z Fasos. Aż na 25 naczynia stwierdzono stemple tego polis. Pozostałe stemple wskazywały na pochodzenie amfor z Hisos, Heraklei, Sinope i Mende. Z rozpoznanych stempli cztery są datowane na lata 50-40. IV wieku p.n.e., pięć na koniec IV – początek III wieku oraz jeden na 2. ćwierć III stulecia. Oprócz amfor wśród importowanych naczyń ceramicznych występowały w Kartal także naczynia czerwono figurowe. W Orłowce oraz Nowosjelskoje nie odnotowane jednak jak dotychczas wczesnych importów greckich, mogące świadczyć o aktywności handlowej na tym obszarze osadnictwa dackiego greckich osad leżących na wybrzeżu w VII i VI stuleciach (Bruyako 1993).  

W materiałach z tego okresu oprócz wyrobów Daków oraz importów greckich występowały także przedmioty charakterystyczne dla Scytów. Były to naczynia ceramiczne, brązowe groty strzał, żelazne noże z kościanymi rękojeściami oraz scytyjskie brązowe zwierciadło. Zjawisko przenikania na stepy nadczarnomorskie plemion scytyjskich zostało zapoczątkowane w VII w. pojawieniem się elementów kultury  przedscytjskiej lub nawet całych grup osadników. W północno-zachodniej strefie nadczarnomorskiej Scytowie pojawili się około roku 600. Uważa się, że „dunajski zamek” służył ochronie obszarów dackich przed jeszcze stosunkowo nielicznymi i nieregularnie pojawiającymi się zagonami Scytów. Taką funkcję spełniał on aż do czasów ekspedycji Dariusza. Pochód Persów spowodował jednak rozbicie na pewien czas monolitu Daków i przesunięcia grup scytyjskich, otwierając nomadom drogę na Bałkany (Bruyako 1993).

Rzeka stanowiła również w tym miejscu limes broniący północno-wschodniej granic rzymskiej prowincji Mezja Dolna. W VI i VII stuleciach wędrował tędy z kolei żywioł słowiański oraz plemiona Protobułgarów zmierzających w kierunku Bałkanów.

Pozostałości rzymskiej fortecy są najważniejszym elementem stanowiska Kartal. Nazwa Kartal – co po turecku znaczy orzeł – pochodzi z okresu, kiedy tereny te należały do imperium osmańskiego. Tłumaczeniem tej nazwy jest także współczesna nazwa wsi – Orłowka. Nie wiemy natomiast jaką nazwę nosiła twierdza w czasach rzymskich. Być może było to Aliobriks lub Kremnisk, które to są wymieniane w źródłach greckich i łacińskich, tyczących lewego brzegu Dunaju. 

Relikty fortecy leżą na wzniesieniu zwanym Kamienna Góra (Bondar 2013). Warunki topograficzne tego wzgórza stwarzają doskonałe warunki obserwacji delty Dunaju na dystansie kilkunastu kilometrów. Jest to kolejny strategiczny walor opisywanego miejsca. Twierdzę otaczają wody Dunaju oraz jezior Kagul i Kartal. Ponadto dostępu do warowni bronił wał oraz głęboka fosa, których ślady są widoczne w terenie po dziś dzień. Twierdza była – podobnie jak w okresie wcześniejszym – jednym z dwóch punktów umocnionych na wschodnim brzegu Dunaju broniących dojścia do przeprawy przez Dunaj. Główny port rzymski Noviodunum znajdował się natomiast na drugim (obecnie rumuńskim) brzegu rzeki, jednym z sześciu obok Malmyris, Salsovia, Aegissus, Dinogetia i Arrubium naddunajskich miast rzymskim w tej części Mezji Dolnej. Położenie Noviodunum w miejscu, w którym Dunaj rozgałęzia się, pozwalało na sprawowanie stamtąd kontroli nad żeglugą w całej delcie Dunaju oraz nad wyjściem na Morze Czarne. Z tego też względu znajdowała się tam główna baza floty mezyjskiej. Noviodunum leżące na prawym brzegu rzeki oraz dwie fortece usytuowane po drugiej stronie Dunaju (w Orłowce i Barbosz) stanowiły jeden system kontroli nad żeglugą, miejscem przeprawy oraz traktem komunikacyjnym i szlakiem handlowych prowadzącym do miast leżących na północnym wybrzeżu Morza Czarnego – m. in. Tyras, Nikonion i Olbii oraz ośrodków cywilizacji antycznej na Krymie – Chersones, Theodosia, Mirmeki czy Panticapeum, a także do Phanagorii i Tanais, których korzenie sięgały czasów Wielkiej Kolonizacji greckiej. Pieczę nad nimi sprawowały jednostki wchodzące  w skład armii oraz floty Mezji Dolnej (Bondar 2013).     

Pierwsze rzymskie umocnienia odkryto w Kartal w połowie XIX stulecia. Informacje o nich opublikowali N. N. Murzakjewicz i A. S. Uwarow. Murzakjewicz przywiózł ponadto stamtąd odłamek reliefu i fragmenty łacińskich inskrypcji, w których wymieniony jest cesarz Marek Aureliusz, a także wspomina się V Legion Macedoński.  A. S. Uwarow zbadał z kolei w roku 1856 rzymskie umocnienia, które zaliczył do jednych z najważniejszych stanowisk archeologicznych południowej Rosji. Wydobycie kamienia ze wzgórza, na którym wznosiła się twierdza, co miało miejsce przez szereg następnych dekad, spowodowało w znacznym stopniu dewastację obiektu (ponad połowy jego powierzchni) (Bondar 2013). 

Wykopaliska archeologiczne na opisywanym stanowisku są prowadzone od 1963 r. przez Muzeum Archeologiczne w Odessie oraz Odesski Państwowy Uniwersytet. Przez wiele lat badaniami kierowała Pani profesor Rimma Dmitrijewna Bondar – specjalizująca się w problematyce pogranicza prowincji rzymskich. Jej pracę kontynuują obecnie dr hab. Igor W. Bruyako oraz dr Alexander N. Dzigovsky.

Badania wykopaliskowe na wzgórzu pozwoliły zaobserwować, iż jest to – jak już wspomniano wcześniej – stanowisko wielowarstwowe. Osadnictwo rzymskie poprzedziła budowa w tym samym miejscu m. in. bastionu, który wzniosły miejscowe plemiona dackie. Niestety obecny stan zachowania pomnika nie pozwala na rekonstrukcję przebiegu systemu rzymskich fortyfikacji. Na podstawie niezwykle ważnych badań autorstwa A. S. Uwarowa, przeprowadzonych w czasach zanim doszło do zniszczenia wzgórza, stwierdzono, że brama do twierdzy znajdowała się po stronie północno-zachodniej, która to część obiektu nie zachowała się do naszych czasów. Wykopaliskowo zbadano północne i północno-zachodnie obszary twierdzy. Odsłonięto tam dwa skupiska obiektów mieszkalnych, a w ich obrębie bogaty materiał zabytkowy. Pomimo dostępności surowca nie stwierdzono tam występowania domów postawionych z kamienia (Bondar 2013). 

Budynki skupione w pobliżu centralnej części warowni były wzniesione ze słabo wypalonych sercowatych cegieł. Budulec cechowały standardowe wymiary 10 x 15 x 25 cm oraz 12 x 15 x 22 cm. Dachy były pokryte dachówkami. Na materiałach budowlanych (cegły, dachówki) występowały sporadycznie stemple warsztatów produkcyjnych, które świadczą, że funkcjonowały one przy oddziałach I Legionu Italskiego, V Legionu Macedońskiego i flotylli floty myzyjskiej. Dzięki temu uzyskano również źródło informacji na temat pochodzenia oddziałów wojskowych wchodzących w skład garnizonu twierdzy. Wśród gruzu budowlanego spotykane były również szczątki sztukaterii. Wymiary budynków – w obrębie pierwszego skupiska – oszacowano na 12 x 10 m, 10 x 6 m oraz 9 x 7 m. Pomiędzy domami znajdowały się wąskie przejścia (Bondar 2013). 

Obiekty tworzące drugą grupę budynków mieszkalnych, które były skoncentrowane na obrzeżach twierdzy, cechowały mniejsze rozmiary – 6 x 4 m oraz 7 x 5 m. Zachowały się one w postaci rumowisk polepy. Ich podłogi były wykonane z płaskich kamieni pokrytych warstwą gliny. Na funkcję mieszkalną omawianych budynków wskazują odsłonięte w ich obrębie relikty pieców. W ich obrębie zarejestrowano ponadto jamy gospodarcze i śmietnikowe, a także ułamki naczyń ceramicznych. 

Wśród materiałów zabytkowych występujących w obrębie budynków stwierdzono m. in. występowanie naczyń ceramicznych w postaci amfor na wysokiej nóżce wykonanych z jasnej gliny, specyficznych dla garncarstwa Daków. Wyroby garncarskie zarejestrowane w obrębie zbadanych wykopaliskowo nawarstwień osadniczych odsłoniętych w obrębie twierdzy są datowane na II stulecie oraz 1. połowę III wieku n.e. Pozwalają one jednocześnie wyznaczyć czas funkcjonowania warowni rzymskiej. Wyraźne ślady pożaru, który miał miejsce w twierdzy około połowy III stulecia wskazują czas, w którym nastąpił gwałtowny i tragiczny kres jej funkcjonowania (Bondar 2013).       

Występowanie dwóch tradycji budowlanych w obrębie warowni oraz specyfika materiałów zabytkowych stwierdzonych w nawarstwieniach osadniczych pozwoliła stwierdzić, iż mieliśmy tam do czynienia ze współżyciem dwóch kultur – społeczności rzymskiej oraz miejscowej dackiej. Mogło być to następstwem zmian jakie zaszły w obozach rzymskich legionów skutkiem reform wprowadzonych przez Adriana. Polegały one na poborze do legionów mieszkańców prowincji rzymskich. 

Jak dotychczas nie udało się zlokalizować położenia w obrębie stanowiska przystani lub portu, za pomocą którego było utrzymywane połączenie żeglugowe z położonym po drugiej stronie rzeki Noviodunum – centralnym ośrodkiem rzymskim w tym rejonie Mezji Dolnej oraz główną bazą floty. Kontakty morskie utrzymywane były w tym miejscu już jednak znacznie wcześniej, na co wskazuje obecność tam zabytków greckich. 

Niewiadomą jest także położenie cmentarzyska rzymskiego związanego z  cytadelą. Nie można jednak wykluczyć, jak uważa Igor Bruyako, że Rzymianie przewozili ciała swoich zmarłych na drugą stronę rzeki i chowali ich w Noviodunum. Jest to jednak tylko jedna z hipotez, a próby zlokalizowania miejsca występowania pochówków Rzymian trwają nadal. 

Cmentarzyska są także głównymi obszarami badań wykopaliskowych realizowanych w ostatnich latach. Prowadzi się je z dużym rozmachem, a wykopy są szeroko płaszczyznowe. W ich wyniku odsłonięto m. in. bardzo dużą nekropolię (kilkaset grobów) datowaną na okres eneolitu. Cmentarzysko eneolityczne w Kartal cechuje występowanie pochówków szkieletowych. Zmarli są zwróceni głową na południe, leżą na prawym boku, nogi mają podkurczone. Sporadycznie spotyka się pochówki podwójne. Specyficzną cechą wyposażenia są małe naczyńka dwustożkowatego kształtu o ostrym załomie brzuśca, umieszczonym na około 1/3 ich wysokości, barwy czarnej, pozbawione zdobnictwa. Wśród darów złożonych do grobów występują także elementy biżuterii brązowej, takie jak masywne bransolety, zapinki i pierścionki. 

Rezultatem ostatniego sezonu wykopaliskowego jest m. in. odsłonięcie kolejnego wycinka dużego obiektu. Tworzą go krąg kamienny o średnicy kilkunastu metrów, ułożony z nieobrobionych kamieni. Drugi krąg otacza go od zewnątrz. Cechuje go jednak mniej solidna i nie tak staranna konstrukcja. Krąg zewnętrzny jest ponadto przerwany w kilku miejscach. W obrębie kręgu odkryto kilka pochówków, w tym jeden podwójny. Zmarli spoczywający w opisywanej mogile byli wyposażeni w dwa naczynia – standardowe naczyńko dwustożkowate oraz misę. Pierwotnie nad kręgiem mógł być usypany kurhan. Omawiany obiekt pochodzi z tego samego okresu co pozostała część nekropolii. Podobne  kręgi kamienne z pochówkami w ich obrębie zostały odsłonięte również na innych stanowiskach eneolitycznych położonych  w delcie Dunaju.

Bibliografia

Bondar R. D. 2013. Stroitjelnoje djelo niżnjedunajskogo limjesa (prowincji niż njaja i  wjerhnjaja Mjezii, Dakija) w I – sjerjedinje III ww. n.e., Odessa.

Bruyako I. W. 1993. Sjewjero-zapadnoje priczjernomorje w VII-V ww. do n.e. naczalo kolonizacji niżnego podnjestrobja, „Anticznyj mir i arhjeologija” 9, Saratow, s. 60-79.

Bruyako I. W.  2002. Skifo-frakijskij gorizont gorodiszcza Kartal, Odessa.

Bruyako I. W., Manzura I., Subbotin L., 2005. Prehistoric settlement „Kartal” (Orlovka): preliminary information on the excavations in 2001-2002, (w:) Prehistoric Archaeology and Anthropological Theory and Education, red. L. Nikolova, J. Higgins, s. 13-33.

Masson W. M., Merpert H. Ja., Munczajew R. M., Czernysz Je. K. 1982. Eneolit SSSR, Maskwa.