Przemiany społeczno-gospodarcze doby przełomu lokacyjnego w świetle znalezisk szklanych z ośrodków rezydencjonalnych Śląska

Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza

Instytut Archeologii i Etnologii

Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu

Projekt finansowany przez Narodowe Centrum Nauki – program Preludium 5, HS

Nr umowy 2013/09/N/HS3/01001

Kierownik grantu: mgr Sylwia Siemianowska

Opiekun naukowy: prof. dr hab. Sławomir Moździoch

Wykonawca: mgr Krzysztof Sadowski

Przedmioty szklane w przypadku okresu tzw. przełomu lokacyjnego, a szczególnie schyłku wczesnego średniowiecza, to jedna z rzadziej analizowanych grup surowcowych źródeł archeologicznych, w porównaniu z ceramiką lub przedmiotami metalowymi. Tymczasem, oprócz faktu, że stanowią one cenne źródło do dziejów technologii produkcji szklarskiej i  organizacji warsztatu szklarskiego, etc. mogą być również narzędziem bądź środkiem służącym do rozwiązania szerszego problemu historycznego.  

Celem projektu jest wykorzystanie tego cennego typu źródła w celu zbadania charakteru przemian społecznych i gospodarczych okresu przełomu lokacyjnego, jakie zachodziły w głównych ośrodkach rezydencjonalnych Śląska (Wrocław, Opole, Legnica, Głogów, Racibórz) na przełomie wczesnego i późnego średniowiecza. Na podstawie analizy formalno-technologicznej znalezisk szklanych będzie można określić zarówno ich miejsce wytworzenia, jak i sposób użytkowania, co winno przybliżyć nam wiedzę o kontaktach handlowych, a także politycznych badanych ośrodków. Wyniki analiz mogą także pomóc w określeniu pozycji społecznej, a być może także pochodzenia użytkowników tychże przedmiotów. Jest to o tyle istotne, że charakter przemian społecznych i gospodarczych zachodzących w XII i XIII wieku na Śląsku pozostaje wciąż jeszcze słabo rozpoznany.

W celu osiągnięcia odpowiedzi na pytania związane z kierunkami  wymiany handlowej (i ich zmianą na przestrzeni stuleci), funkcją szkła, statusem społeczeństwa, sposobach adaptacji zabytków szklanych w lokalnych środowiskach w okresie przełomu lokacyjnego niezbędna jest pełna analiza i charakterystyka zabytków szklanych z ośrodków grodowych (Wrocław, Opole, Głogów, Racibórz, Legnica) funkcjonujących od wczesnego średniowiecza, przy których w XIII wieku w dobie przełomu lokacyjnego, powstały znaczne ośrodki miejskie. W projekcie zostaną uwzględnione znaleziska szklanej biżuterii (około 1100 egzemplarzy), szkła naczyniowego (ok. 450-500 egzemplarzy), witrażowego (około 300 egzemplarzy) oraz szkliwione pisanki, grzechotki i ceramika (około 10-15 egzemplarzy) odkryte w ośrodkach książęcy i biskupich na Śląsku takich jak Wrocław, Opole, Racibórz, Legnica oraz Głogów. Zabytki objęte analizami należy umieścić w okresie od X do XIV wieku. Zgodnie z podstawowymi kryteriami analiz, zabytki szklane zostaną scharakteryzowane pod kątem technologii produkcji, morfologii oraz zdobnictwa. W pierwszym etapie realizacji projektu zostaną wykonane prace dokumentacyjne takie jak: inwentaryzacja materiału, wykonanie katalogów zabytków, dokumentacja rysunkowa  i fotograficzna oraz wstępna charakterystyka pozyskanego zbioru. Na kolejny etap badań składają się analizy chemiczne i fizykochemiczne oraz ich opracowanie, którym zostanie poddanych 400 próbek wybranego szkła zabytkowego, reprezentujących szkło naczyniowe, witrażowe, biżuterię, ceramikę szkliwioną w tym pisanki. Analizy laboratoryjne obejmą: charakterystykę makroskopową, charakterystykę mikroskopowa w płytkach cienkich polerowanych pod mikroskopem polaryzacyjnym, określenie współczynnika załamania światła badanych szkieł za pomocą refraktometru optycznego, wykonanie detalicznych badań składu chemicznego w mikroobszarze za pomocą mikrosondy elektronowej oraz w pojedynczych przypadkach badanie skaningowym mikroskopem elektronowym (SEM) z przystawką EDS. Otrzymane wyniki analiz w zestawieniu ze znanymi z literatury wynikami analiz tego typu przedmiotów z innych regionów Europy i Azji oraz szeroką analizą kontekstu występowania przedmiotów szklanych w obrębie analizowanych stanowisk umożliwią udzielenie odpowiedzi na pytania badawcze projektu. W ostatnim etapie prac związanych z realizacją projektu zostanie wykonane całościowe opracowanie materiałów oraz przygotowanie tekstu publikacji. 

Podstawę źródłową badań stanowią średniowieczne zabytki szklane liczące  1600- 2000 egzemplarzy pozyskane w trakcie badań wykopaliskowych na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu, Ostrówku w Opolu, Legnicy, Głogowie oraz Raciborzu, znajdujące się w zbiorach: Ośrodka Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza IAE PAN, Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu, Muzeum Śląska Opolskiego, Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Głogowie, Muzeum Miedzi w Legnicy oraz w Muzeum Archeologicznym w Raciborzu. 

Przeprowadzone badania przyczynią się nie tylko do odpowiedzi na pytania o charakter i przebieg przemian społecznych i gospodarczych na Śląsku w dobie przełomu lokacyjnego, lecz także dzięki nim umożliwią lepsze poznanie zagadnień związanych z wytwórczością szklarską na Śląsku w średniowieczu. Przeprowadzone analizy winny przynieść odpowiedź na pytania dotyczące kierunków i intensywności kontaktów handlowych ośrodków rezydencjonalnych Śląska z innymi regionami, funkcją szkła w życiu ówczesnej ludności oraz dotyczące technologii produkcji i organizacji warsztatu szklarskiego  w średniowieczu.

Przeprowadzone studia umożliwią odpowiedź na szereg pytań związanych ze zmianami społeczno-gospodarczymi, handlowymi i politycznymi  zachodzącymi w dobie XIII wiecznego przełomu lokacyjnego na Śląsku.  Wyniki przeprowadzonych analiz pozwolą także określić rodzaje surowca używanego do produkcji szkieł, zmiany w technologii ich produkcji na przestrzeni wczesnego i późnego średniowiecza oraz zidentyfikować importy oraz wytwory rodzimej produkcji