2015.01.15 Strona informacyjna projektu w przygotowaniu - wstępne informacje

Podmioty współpracujące w ramach umowy : 

Instytut Archeologii UMK w Toruniu (prof. dr hab. Wojciech Chudziak) oraz 

Instytut Archeologii UJ w Krakowie (prof. dr hab. Jacek Poleski)

Historia i stan badań grodzisk na ziemiach polskich

 „Jednym z najbardziej niecierpiących zwłoki zadań naukowych jest badanie grodzisk (...) Na ziemiach naszych są one jednym z najcenniejszych wyrazów życia i pracy Polski plemiennej oraz zarodków naszej państwowości, a mimo to grozi im zagłada”.

Postulat powyższy, sformułowany przez Władysława Kowalenkę, został opublikowany w jego dziele „Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XII wieku)” wydanym w Poznaniu w 1938 roku. Słowa te, pomimo wielu działań badawczych historyków i archeologów, podejmowanych w następnych 75 latach (1938-2013), pozostają nadal aktualne.

Cel projektu jest wielowymiarowy, realizowany w obszarze badawczym, dokumentacyjnym i edytorskim. Nawiązuje on do idei Włodzimierza Antoniewicza z 1930 roku, podjętej m.in. przez Władysława Łęgę w przypadku Pomorza czy też równolegle przez Carla Schuchardta na ziemiach (polskich) będących wówczas w posiadaniu Niemiec, a na Śląsku przez Maxa Hellmicha. Sam inicjator wspomnianej idei, Włodzimierz Antoniewicz, podjął ją ponownie w latach 60-tych XX wieku wraz z Zofią Wartołowską, co zaowocowało wydaniem mapy grodzisk wczesnośredniowiecznych. Wcześniej, jeszcze przed II wojną światową, ukazały się prace poświęcone grodom wielkopolskim (wspomniana wyżej praca W. Kowalenki) oraz śląskim (Żurowski, Jakimowicz 1939).

W okresie powojennym w różny sposób były publikowane wyniki prac inwentaryzacyjnych i analitycznych dotyczących grodzisk: Polski Środkowej (Kamińska 1953), Pomorza (Olczak, Siuchniński 1966, 1968, 1970, 1985, 1989; Łosiński, Olczak, Siuchniński 1971; Łosiński 1972), Wielkopolski (Hensel 1948, 1950, 1953, 1959; Hensel, Hilczer-Kurnatowska 1972, 1980, 1987; Hensel, Hilczer-Kurnatowska, Łosińska 1995), Mazowsza (Górska, Paderewska, Pyrgała, Szymański 1976), Małopolski (Kunysz 1968, Zaki 1971, Dąbrowska 1973, Poleski 1992, 2004), ziem kujawskiej i chełmińskiej (Chudziakowa 1994; Chudziak 1996, 1999), Śląska (Kaletynowie, Lodowski 1968; Moździoch 1998; Jaworski 2005), Śląska opolskiego (Kaźmierczyk, Macewicz, Wuszkan 1977). Częściowe podsumowanie stanu wiedzy o liczbie i chronologii grodzisk polskich zawiera tom poświęcony stanowi badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce wydany w 1990 roku (Stan i potrzeby...1990). Próbą zmiany istniejącej sytuacji jest realizowany przez Zbigniewa Kobylińskiego projekt NPRH dotyczący grodów Warmii i Mazur.

Mimo licznych publikacji i prac weryfikacyjnych nadal nie istnieje jednolita baza informacji o grodziskach

Wyjściowe podstawy źródłowe:

Prezentowany projekt Atlasu grodzisk wczesnośredniowiecznych stanowi w założeniu kontynuację prac nad inwentaryzacją grodzisk w Polsce rozpoczętą w ramach prac Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego – w Pracowni Inwentaryzacji Grodzisk. Ponieważ materiały archiwalne zostały przejęte przez stworzony później Zakład Polskiego Atlasu Archeologicznego IHKM PAN będą one stanowiły dobry punkt wyjściowy do dalszych działań Instytutu Archeologii i Etnologii PAN (dawniej IHKM PAN). Zasoby te nie zostały dotychczas zweryfikowane i wykorzystane, stanowiąc jedynie podstawę wydanej w 1964 roku niezbyt precyzyjnej „Mapy grodzisk w Polsce” oraz wspomnianego wyżej katalogu grodzisk Mazowsza i Podlasia. W ośrodku wrocławskim IAE PAN znajduje się natomiast kopia katalogu grodzisk śląskich autorstwa Maxa Hellmicha oraz materiały związane z realizacją katalogu grodzisk dolnośląskich. Ponieważ prace weryfikacyjne w pierwszym etapie prac będą dotyczyły głównie obszaru Śląska, Ziemi Chełmińskiej, Pomorza i Małopolski znaczna część niezbędnych materiałów źródłowych znajduje się w placówkach, które podejmują się tego przedsięwzięcia. Dużą pomocą w pozyskaniu danych będzie także współpraca nawiązana z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Nie zmienia to faktu, że gromadzenie danych dotyczących grodzisk z obszaru Polski stanowiące główny aspekt działań planowanego projektu jest zadaniem wymagającym znacznych nakładów sił i środków. Zarówno IAE PAN, jak i współpracujące z nim Instytutu Archeologii z UMK i UJ są w stanie taki projekt kompetentnie i skutecznie wykonać, tym bardziej, że zatrudniają większość badaczy, którzy zajmowali się i zajmują problematyką grodową.

W razie pozyskania finansowania projektu zostanie powołana Rada Naukowa wspierająca swoją wiedzą realizatorów badań.

Cel naukowy projektu

W zamyśle Autorów projektu dotychczasowe badania nad grodziskami winny zostać rozbudowane w warstwie koncepcyjnej w duchu osiągnięć współczesnej archeologii wczesnego średniowiecza. Generalnie dotyczy on cyfrowej inwentaryzacji wszystkich stanowisk archeologicznych znanych z terenów Polski obejmujących dawne obszary Słowiańszczyzny Zachodniej, określanych w archiwaliach i literaturze jako grodziska i grodziska domniemane związane z okresem wczesnego średniowiecza. Polegać ona będzie na kompleksowej kwerendzie źródłowej wszystkich danych dotyczących obiektów zaliczonych do tej kategorii stanowisk oraz ich opracowaniu analityczno-źródłowym pod kątem historii badań grodzisk, ich stanu zachowania, stratygrafii kulturowej, źródeł ruchomych, chronologii oraz funkcji. Wszystkie obiekty opisane zostaną pod względem przyrodniczym, ze szczególnym uwzględnieniem ich cech geomorfologicznych i hydrograficznych.

Inwentaryzacja przeprowadzona zostanie z wykorzystaniem najnowszych technik dokumentacyjnych, włącznie z fotografią lotniczą i metodą LIDAR. W ramach projektu zaplanowano wykonanie serii datowań dendrochronologicznych i radiowęglowych stanowiących we współczesnej archeologii podstawę określenia obiektów tego rodzaju. Rozpoznaniu funkcji obiektów a być może także socjotopografii będą służyć odwierty, które winny przynieść znaczną liczbę nowych informacji a charakteryzują się stosunkowo niedużą czaso- i kosztochłonnością.

W wielu przypadkach, dzięki kwerendzie archiwalnej będzie można uzyskać niezbędne dane do pełnego opisania grodzisk w ramach Atlasu, co pozwoli uniknąć badań terenowych. I tak np. wiele grodzisk pomorskich badanych przez różne jednostki naukowe zostało rozpoznawanych metodą odwiertów (Łosiński 1990) lub metodą wierceniowo-sondażową (Olczak 1991).

Ważnym celem projektu będzie również cyfrowa wizualizacja dołączonej do katalogu dokumentacji graficznej.  

Atlas grodów wczesnośredniowiecznych to projekt, który w zamierzeniu Autorów jest projektem wielowątkowym w zakresie stawianych celów. Oprócz niewątpliwie ważnego celu naukowego bardzo istotną rolę odgrywają cele źródłoznawcze i konserwatorskie oraz cel społeczny, jakim jest szerzenie wiedzy o przeszłości wśród społeczności lokalnych.

Ochrona konserwatorska i badania naukowe grodzisk to działania nierozłączne. Z jednej strony należy bowiem prowadzić badania naukowe nie degradując tych stanowisk, z drugiej badania naukowe pozwalają na skuteczniejszą ochronę poprzez inwentaryzację, obserwację stopnia destrukcji w czasie i szerzenie wiedzy o roli tych stanowisk w przeszłości i teraźniejszości.

Grodziska (pozostałości grodów) to specyficzny rodzaj stanowisk archeologicznych, który jest na ogół zachowaną i widoczną w terenie formą krajobrazową. Jest to forma spotykana stosunkowo często skoro na ziemiach polskich odnotowana w przypadku ponad 1200 tego rodzaju stanowisk (bez tzw. gródków stożkowatych, zamków – form siedzib charakterystycznych szczególnie dla okresu późnego średniowiecza).

Mniejszy lub większy stan wiedzy na temat ich dawnych funkcji powoduje z jednej strony różny sposób funkcjonowania grodzisk w świadomości lokalnych społeczności, niekiedy pełnią one np. ważną rolę w umacnianiu tożsamości wspólnot, z drugiej jednak strony, ze względu na fakt ciągłej ekspozycji szczególnie narażone są na destrukcję tak ze strony sił przyrody, jak i człowieka. w drugi fakt sprawia, że winny one podlegać szczególnej opiece, a także szczegółowej inwentaryzacji. Ich ochronie sprzyja niewątpliwie fakt rozpowszechniania w społeczeństwie wiedzy historycznej dotyczącej  zarówno dziejów naszego narodu i państwa, jak i tzw. małych ojczyzn.

Wśród celów naukowych, które będą realizowane w ramach projektu można wymienić: problem genezy grodów wczesnośredniowiecznych na ziemiach polskich, problem funkcji grodów w różnych fazach wczesnego średniowiecza (w tym tak dyskutowanej w literaturze ich roli miastotwórczej), problem relacji grodów do otaczającego ich środowiska: przyrodniczego i osadniczego. Badanie otoczenia  (bezpośredniego zaplecza) grodów będzie niewątpliwie celem dalszych prac badawczych po ukończeniu prac nad Atlasem.

Rola grodów w społeczeństwach Europy wczesnośredniowiecznej pozostaje wciąż istotnym problemem badawczym. IAE PAN we współpracy z Instytutem Archeologii w Pradze realizuje od kilku lat program dotyczący badania funkcji wczesnośredniowiecznych miejsc centralnych oraz ich zapleczy (koordynatorem ze strony polskiej są: dr hab. Sławomir Moździoch, czeskiej – dr hab. Ivana Bohacova). Problem funkcji grodów był przedmiotem licznych prac zarówno kierownika projektu jak i jego głównych wykonawców.

Dzięki badaniom prowadzonych w ramach niniejszego projektu (atlasowego) będzie można na znacznej próbie grodzisk określić relację ilościową pomiędzy grodami z wnętrzem noszącym ślady użytkowania a grodami, w których tego typu ślady się nie zachowały (nie występowały?). Jest to ważny argument w dyskusji na temat onegdaj niepodważalnej tezy o obronnej lub rezydencjonalnej funkcji grodów. Coraz częściej bowiem pojawiają się tezy o innych funkcjach tego typu miejsc, szczególnie w tzw. fazie przedpaństwowej, dotyczące m.in. ich powiązania ze sferą kultury symbolicznej.

Projekt ma na celu inwentaryzację tego szczególnego rodzaju stanowisk archeologicznych (cele konserwatorskie), określenie ich charakteru, chronologii i dawnych funkcji (cele naukowe) oraz upowszechnienie wiedzy na ich temat (cel społeczny – tzw. archeologia publiczna). Dlatego też ważną częścią projektu będzie publikacja wyników tak w formie tradycyjnej, jak i elektronicznej. Zarówno portal związany z projektem, który będzie prezentował dane zdobywane w miarę postępu prac, jak konferencje, wystawy oraz specjalna aplikacja mobilna, ułatwią dostęp do informacji zarówno zainteresowanym problemem naukowcom (w najszerszym zakresie), jak i ogółowi społeczeństwa (w formie ograniczonej do niezbędnych informacji).

Grodzisko w Ryczynie koło Oławy (aut. M. Legut-Pintal)