Historia Instytutu

W roku 2002, po przejściu na emeryturę profesora Lecha Leciejewicza, kierownikiem Oddziału wrocławskiego został dr Sławomir Moździoch. Oddział wrocławski nadal realizował dotychczasowe kierunki badawcze koncentrując się jednak w coraz większym stopniu na problematyce śląskiej i europejskiej. W 2006 r. Oddział w wyniku usamodzielnienia się placówek pomorskich ograniczył swoje zasoby kadrowe i materialne do placówki wrocławskiej, która od października 2011 r. nosi nazwę Ośrodka Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza IAE PAN.

Pomimo, że od początku istnienia Ośrodka wrocławskiego szczególną wagę przywiązywano do badań nad okresem wczesnego średniowiecza, nie zaniedbywano jednak też prac nad problematyką pradziejową. Wśród realizowanych tematów warto wymienić: stosunki społeczno-gospodarcze na Śląsku w początkach neolitu, oraz w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Szczególnie istotne dla poznania przemian społeczno-gospodarczych nad Odrą u schyłku starożytności były prowadzone przez wiele lat badania na terenie północno-zachodniego Śląska i Dolnych Łużyc.

W ramach badań nad wczesnym średniowieczem analizowano ustrój Polski wczesnofeudalnej i jego dziedzictwo plemienne, osadnictwo i gospodarkę Śląska w okresach przedpaństwowym i państwowym, podstawy osadniczo-gospodarcze Pomorza Zachodniego, początki miast na Śląsku i kulturę wsi w dobie przełomu lokacyjnego. Prowadzono także badania zespołów wczesnomiejskich w Szczecinie,  Wolinie, Wrocławiu, Opolu, Kołobrzegu.

Istotną pozycję wśród kierunków badawczych zajmowała zawsze problematyka kultury Europy wczesnośredniowiecznej i udziału Słowian w procesie jej tworzenia. Znakomite podsumowanie tych prac wieloletniego kierownika Oddziału wrocławskiego stanowiła monografia Europy średniowiecznej autorstwa prof. Lecha Leciejewicza Nowa postać świata. Narodziny średniowiecznej cywilizacji europejskiej, Wrocław 2000. Za swoje znaczące osiągnięcia w dziedzinie archeologii i historii średniowiecznej Europy otrzymał on w 2002 r. Nagrodę fundacji na Rzecz Nauki Polskiej („polskiego Nobla”).

Wieloletnie prace wykopaliskowe prowadzone przez pracowników Oddziału wrocławskiego koncentrowały się na stanowiskach, które do dzisiaj w archeologii Polski pozostają swoistymi „kamieniami milowymi”. Zostały one przebadane w szerokim stopniu, wraz z opracowaniem i opublikowaniem znacznej części wyników badań. Wśród istotnych osiągnięć ostatniego dziesięciolecia działalności wykopaliskowej Ośrodka warto wymienić: badania zespołu stanowisk na Górze Ślęży, weryfikacje chronologii śląskich grodów wczesnośredniowiecznych w Klenicy, Chobieni i Sądowlu, badania grodu piastowskiego w Miliczu, odkrycie świątyni pogańskiej z lat trzydziestych XI w. w grodzie piastowskim we Wrocławiu w wyniku reinterpretacji materiałów z dawnych badań, próbę rekonstrukcji socjotopografii typowego lokalnego ośrodka piastowskiej władzy na podstawie wieloletnich badań grodu w Bytomiu Odrzańskim, odkrycie pozostałości pierwszego w historii ziem polskich wykopu „archeologicznego” wykonanego z inicjatywy księcia Ludwika brzeskiego w 1390 r. w Ryczynie na Śląsku, grodzie zbudowanym w 983-984 r., odkrycie umocnień fosy grodu opolskiego budowanej w latach 1219-1221 przez księcia Kazimierza I oraz wału obronnego tegoż grodu z czasów Bolesława Śmiałego i Władysława Hermana. Wyniki tych badań przyniosły znaczące korekty w funkcjonującej dotychczas wersji dziejów wczesnośredniowiecznego Śląska i państwa Piastów.

Ze względu na skalę prowadzonych badań wykopaliskowych Oddział zgromadził znaczne zasoby materiału zabytkowego i dokumentacji archiwalnej.

Obecnie realizowane są w Ośrodku projekty naukowe dotyczące: kultury symbolicznej społeczeństw pra- i wczesnodziejowych Europy Środkowej,  kultury społeczeństw Eurazji u schyłku antyku i w średniowieczu,  kultury średniowiecznego Śląska w kontekście europejskim.

Ośrodek realizuje także projekty naukowe o charakterze źródłoznawczym, daleko wykraczające poza działania opisowo-klasyfikacyjne. Jest to część projektu Atlasu historycznego miast polskich dotycząca oraz Słownik historyczno-archeologiczny wsi śląskich w średniowieczu. Istotnym przedmiotem działań badawczych Ośrodka jest archeologia krajobrazu średniowiecznej Europy oraz archeologia kultur pozaeuropejskich.

Większość zadań badawczych jest wykonywana we współpracy z naukowcami z Czech, Moraw, Słowacji, i Niemiec o charakterze indywidualnym, niekiedy w formie umów, jak np. program badań wczesnośredniowiecznych ośrodków centralnych Europy Środkowej realizowany wspólnie z Instytutem Archeologii Czeskiej Akademii Nauk w Pradze. Kontynuując tradycje badawcze Ośrodka, których podsumowaniem było wspomniane wyżej dzieło Lecha Leciejewicza nawiązano współpracę z placówkami naukowymi z Chin, Czech, Niemiec, Rosji, Rumunii, Słowenii, Słowacji, Turcji, Uzbekistanu, Włoch.

Istotną aktywnością Ośrodka są ratownicze prace wykopaliskowe prowadzone przez Zespół Badań Ratowniczych. To źródło przychodów finansowych Instytutu, jak i cennych odkryć archeologicznych wzbogacających bazę źródłową historii regionu.

W Ośrodku działa redakcja rocznika "Przegląd Archeologiczny", poświęconego archeologii powszechnej pradziejowej i średniowiecznej. Istotną rolę odgrywa obecnie rozwijająca się współpraca Instytutu z placówkami muzealnymi i szkołami w licznych miastach Dolnego Śląska. Zapewnia to IAE łączność i wypełnianie roli społecznej.