Dokument
opracowany i uchwalony przez Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych Wydziału I
PAN
24 października
2003 r.
Przemiany społeczne zachodzące w Polsce w ciągu ostatnich
lat, niosące ze sobą nową obyczajowość, nie prowadzą niestety do zachowywania i
utrwalania podstawowych norm etycznych. Zbyt niski stan kultury prawnej, nie
obcy także członkom społeczności naukowych i akademickich, w połączeniu z
bagatelizowaniem zachowań daleko niekiedy odbiegających od przyjmowanych
powszechnie standardów moralnych, nazbyt często owocuje zjawiskami
nierzetelności naukowej, lekceważeniem norm postępowania, a nawet znacznym
obniżeniem prestiżu prawa.
Zaniepokojony narastaniem tych negatywnych zjawisk Komitet Nauk Pra- i
Protohistorycznych PAN widzi potrzebę możliwie jasnego i jednoznacznego
sformułowania zasad postępowania, którymi powinni się kierować polscy
archeolodzy, niezależnie od tego, w jakich instytucjach naszego kraju są
zatrudnieni i niezależnie od tego, jakie pełnią funkcje. Dotyczy to zasad i
norm postępowania zarówno w stosunku do kolegów-archeologów i całego
społeczeństwa, jak też wobec źródeł archeologicznych - przedmiotu naszych
badań. Należy pamiętać, że są one częścią wspólnego dziedzictwa nas wszystkich,
skończoną, nieodnawialną, nie możliwą do zastąpienia i stale niestety malejącą
ze względu na postępujące niszczenie. Wszelkie zabiegi dążące do udoskonalania
sposobów rozpoznania, dokumentowania i tym samym ochrony dziedzictwa
archeologicznego mają zatem szczególną wagę.
Proponowany tutaj zbiór zasad postępowania i norm etycznych przedstawiony
został w ramach sześciu kolejnych grup tematycznych:
I. Procedury badawcze
1. Archeolog przygotowujący projekt badawczy powinien w sposób odpowiedzialny i
realistyczny dostosowywać metody i procedury badawcze do określonego w
projekcie celu. Badania, zarówno terenowe jak i gabinetowe, winny być
prowadzone na najwyższym możliwym do osiągnięcia poziomie, powszechnie
akceptowanym przez środowiska naukowe i zgodne z aktualnym stanem wiedzy i
metodyki. Nie wolno podejmować działalności badawczej bez niezbędnego
przygotowania zawodowego, zarówno teoretycznego jak i praktycznego, w pełni
respektując społeczną i państwową własność archeologicznego dziedzictwa.
2. Archeolog nie może rozpoczynać działalności badawczej w terenie bez
upewnienia się, czy na tym terenie (stanowisku) ktoś inny nie prowadzi lub nie
prowadził działalności badawczej. W takiej sytuacji nieodzowne jest obopólne
porozumienie. Z drugiej strony archeolog nie może rościć sobie wyłącznych praw
do badań na określonym obszarze (stanowisku) po upływie pięciu lat od
zakończenia własnego projektu badawczego.
3. W trakcie poszukiwań terenowych i/lub prowadzonych wykopalisk archeolog musi
w sposób pełny, czytelny, trwały i ogólnie zrozumiały dokumentować wszelkie
zjawiska związane z występowaniem i wzajemnymi relacjami zabytków ruchomych i
nieruchomych. Badacz nie może pominąć zjawisk i faktów obecnych na stanowisku a
nie związanych bezpośrednio z realizowanym przez siebie projektem badawczym.
4. W trakcie realizacji badań zespołowych wszyscy ich uczestnicy, zarówno
kierujący jak i pozostali wykonawcy powinni działać uczciwie, na zasadach
harmonijnej współpracy. Dotyczy to wszystkich etapów postępowania badawczego,
zarówno w pracach terenowych jak i gabinetowych. We współpracy obowiązuje
wzajemne poszanowanie i respektowanie zasług i osiągnięć.
5. W wypadku badań ratowniczych archeolog winien współpracować z inwestorem w
szczególności poprzez: unikanie konfliktów interesów pomiędzy pełnieniem
funkcji doradczych i eksperckich a podejmowaniem prac o charakterze
kontraktowym, zaniechanie zgłaszania ofert przeprowadzania prac, do wykonania
których nie jest odpowiednio przygotowany zawodowo i organizacyjnie, stosowanie
odpowiednich systemów kontroli naukowej, finansowej i jakościowej w odniesieniu
do realizowanego projektu.
II. Publikacje naukowe
1. Archeolog zobowiązany jest udostępniać wyniki swych badań w możliwie krótkim
czasie i na odpowiednio wysokim poziomie merytorycznym i edytorskim.
2. Należy honorować prośby innych badaczy o informacje dotyczące wyników badań,
o ile nie narusza to nadrzędnych praw autorskich. Wszelkie wykorzystywanie w
jakiejkolwiek formie tak otrzymanych informacji wymaga wskazania ich źródła
pochodzenia oraz uzyskania zgody, w szczególnie zaś uzasadnionych przypadkach
nawet pisemnego zezwolenia, autora odkryć. Wyniki badań zespołowych mogą zostać
opublikowane tylko za wiedzą i zgodą pozostałych członków zespołu.
3. Archeolog zachowuje prawo pierwszeństwa publikacji w odniesieniu do prac
badawczych, którymi kierował, lub w których czynnie uczestniczył, w
uzasadnionym okolicznościami czasie nie przekraczającym jednak okresu
dziesięciu lat. Po upływie tego czasu materiały i dokumentacja powinny zostać
udostępnione osobom zainteresowanym.
4. Archeolog powinien przestrzegać zasad autorstwa publikacji naukowych.
Minimalnym kryterium współautorstwa jest współudział w tworzeniu koncepcji
badań, ich prowadzeniu w terenie, dokonywaniu analizy i interpretacji
materiałów, a także przygotowaniu opracowania w zakresie specjalności
współautora. Nie stanowi podstawy do współautorstwa pełnienie funkcji
kierowniczych w instytucjach naukowych oraz działania takie jak pozyskiwanie funduszy,
zapewnienie sprzętu, pomieszczeń itp. Niedopuszczalne jest tak zwane
"honorowe współautorstwo" osób nie związanych merytorycznie z
projektem. Należy uznać za wysoce naganne wszelkie przejawy plagiaryzmu
polegające na przywłaszczaniu sobie odkryć, pomysłów czy metod badawczych.
Dotyczy to także wykorzystywania niepublikowanych prac magisterskich czy
seminaryjnych studentów. Wszelkie zabiegi zacierające pierwszeństwo odkryć
powinny być publicznie potępiane.
III. Zabezpieczenie materiałów i dokumentacji
1. Obowiązkiem archeologa jest zapewnienie właściwego przechowywania zdobytych
materiałów i dokumentacji. Należy zadbać o ich umieszczenie w odpowiednio
przygotowanych do tego celu pomieszczeń i zapewnić utrzymanie stałego
powiązania pomiędzy zabytkami a ich terenową dokumentacją. Sposób
przechowywania zbiorów powinien zagwarantować dostęp do nich ze strony
wszystkich zainteresowanych. Trzeba dążyć do przekazywaniu materiałów po ich
opracowaniu do właściwych pod względem terytorialnym i upoważnionych do ich
przechowywania odpowiednimi przepisami prawa placówek.
IV. Upowszechnianie
1. Archeolog powinien podejmować działania polegające na informowaniu opinii
publicznej zarówno o wynikach konkretnych przedsięwzięć badawczych, jak i
ogólnych celach i metodach zdobywania wiedzy o pradziejach, poprzez
wykorzystywanie różnorodnych dostępnych środków informacji, takich jak audycje
- radiowe i telewizyjne, wywiady prasowe, publikacje popularno-naukowe,
- programy szkolne i inne inicjatywy edukacyjne.
V. Dydaktyka
1. Archeolodzy zatrudnieni w placówkach akademickich mają obowiązek rzetelnego
nauczania zarówno w zakresie teorii jak i praktyki. Szczególnie winni oni
wprowadzać do programów nauczania wiadomości o najnowszych koncepcjach,
odkryciach i osiągnięciach badawczych, z roku na rok aktualizując treści
poszczególnych wykładów, ćwiczeń i seminariów. W programach zajęć dydaktycznych
musi znajdować się miejsce na zapoznawanie studentów z zasadami etycznymi
obowiązującymi w ich przyszłym zawodzie, a także informacje dotyczące
międzynarodowych konwencji o ochronie dziedzictwa kulturowego, oraz ustaw i
przepisów krajowych regulujących zasady postępowania z zabytkami.
VI. Prawo i przepisy
1. Archeolog nie może angażować się lub pozwalać na łączenie swego nazwiska z
działalnością prowadzącą do osiągnięcia zysku z nielegalnego handlu zabytkami
czy też z innymi przejawami zagrożenia dziedzictwa archeologicznego, takimi jak
nielegalne rozkopywanie stanowisk archeologicznych czy kradzież zabytków.
2. Archeolog powinien zapobiegać działaniom wiążącym się w jakikolwiek sposób z
nieuczciwością, oszustwem lub fałszywym przedstawianiem faktów w kwestiach
związanych z uprawianym przez siebie zawodem, jak też z kradzieżą przedmiotów
zabytkowych. Powinien także wyrażać swą dezaprobatę wobec nagannych zachowań
kolegów.
3. Archeolog nie powinien kolekcjonować zabytków w formie prywatnych kolekcji.
4. Produkcja kopii zabytków powinna służyć wyłącznie celom dydaktycznym. Kopie
takie muszą być oznakowane lub po wykorzystaniu zniszczone. Tylko wyraźnie i
trwale oznakowane kopie mogą być ewentualnie przedmiotem handlu. Wszystkie
odpadki powstałe w trakcie produkcji kopii muszą zostać zniszczone.