Informacje o wydawnictwie
Atlas historyczny miast polskich jest częścią, liczącego sobie już kilkadziesiąt lat i poszerzanego o nowe kraje, europejskiego programu Międzynarodowej Komisji Historii Miast pt. Atlas historyczny miast europejskich. Od 1990 r. prace nad polską serią Atlasu zainicjowali i koordynują historycy z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (profesorowie Antoni Czacharowski i Roman Czaja). Każdy tom Atlasu obejmuje jedną dzielnicę historyczną kraju i dzieli się na zeszyty poświęcone kolejno opracowanym poszczególnym miastom. Tom IV Atlasu, obejmujący Śląsk i od 1998 r. redagowany przez prof. Martę Młynarską-Kaletynową, przygotowują dwa, kierowane przez wymienioną i profesorów Mateusza Golińskiego, Rafała Eysymontta oraz Antoniego Barciaka, zespoły interdyscyplinarne. W ich skład wchodzą badacze z różnych instytucji naukowych, przede wszystkim Wrocławia i Katowic, historycy, historycy sztuki i architektury, archeolodzy, jak i specjaliści w zakresie kartografii i grafiki komputerowej.
Głównym celem tej serii wydawniczej jest tworzenie podstawy źródłowej do badań porównawczych nad urbanizacją Europy i przemianami przestrzennymi miast. Zgodnie z wytycznymi zeszyty atlasów poświęconych poszczególnym miastom mają być również przydatne dla innych potrzeb: mogą być podstawą i pomocą w pracach urbanistycznych, architektonicznych, konserwatorskich oraz z zakresu ochrony środowiska. Ponadto mogą służyć do celów pedagogicznych i dydaktycznych w szkołach i na wyższych uczelniach, mogą także przyczyniać się do popularyzacji wiedzy o przeszłości miasta, stanowią również skuteczny sposób zabezpieczenia przed zniszczeniem najcenniejszych źródeł kartograficznych danego miasta.
Zgodnie z zaleceniami przyjętymi dla całej Europy, na treść każdego „zeszytu” poświęconego jednemu ośrodkowi miejskiemu składają się najstarsze (przerysowane lub zrekonstruowane) plany katastralne w ujednoliconej skali, plan współczesny, mapa topograficzna okolic miasta z XIX w., plany rekonstrukcyjne obrazujące rozwój przestrzenny i wybrane kluczowe zagadnienia historyczne oraz reprodukcje oryginalnych planów, rycin i fotografii lotniczych w wyborze ukazującym przeobrażenia miasta. Materiałom kartograficznym, ikonograficznym i ilustracyjnym towarzyszy obszerna część tekstowa przedstawiająca rys historyczny rozwoju przestrzennego ośrodka, komentarze do plansz rekonstrukcyjnych, opisy historycznej kartografii i ikonografii oraz wskazówki bibliograficzne. Pod wpływem koncepcji przyjętej przez zespół wrocławski, specyfiką polskiej serii Atlasu stała się z czasem mocna rozbudowa treści szczegółowych, mająca na celu prezentację m.in. wyników badań archeologicznych i architektonicznych, czy zagadnień osadniczych, związanych z zapleczem wiejskim omawianych miast, co utwierdziło interdyscyplinarny charakter przedsięwzięcia oraz umocniło cechy oryginalnego opracowania naukowego poszczególnych „zeszytów”. Mimo, że działanie takie uznać należy za „badania podstawowe”, to nie można nie zauważyć również ich zastosowania praktycznego: promocja miast, planowanie przestrzenne, poszerzenie lokalnej świadomości i zasobu materialnych podstaw lokalnej identyfikacji.
Zgodnie z zaleceniami przyjętymi dla całej Europy, na treść każdego „zeszytu” poświęconego jednemu ośrodkowi miejskiemu składają się najstarsze (przerysowane lub zrekonstruowane) plany katastralne w ujednoliconej skali, plan współczesny, mapa topograficzna okolic miasta z XIX w., plany rekonstrukcyjne obrazujące rozwój przestrzenny i wybrane kluczowe zagadnienia historyczne oraz reprodukcje oryginalnych planów, rycin i fotografii lotniczych w wyborze ukazującym przeobrażenia miasta. Materiałom kartograficznym, ikonograficznym i ilustracyjnym towarzyszy obszerna część tekstowa przedstawiająca rys historyczny rozwoju przestrzennego ośrodka, komentarze do plansz rekonstrukcyjnych, opisy historycznej kartografii i ikonografii oraz wskazówki bibliograficzne. Pod wpływem koncepcji przyjętej przez zespół wrocławski, specyfiką polskiej serii Atlasu stała się z czasem mocna rozbudowa treści szczegółowych, mająca na celu prezentację m.in. wyników badań archeologicznych i architektonicznych, czy zagadnień osadniczych, związanych z zapleczem wiejskim omawianych miast, co utwierdziło interdyscyplinarny charakter przedsięwzięcia oraz umocniło cechy oryginalnego opracowania naukowego poszczególnych „zeszytów”. Mimo, że działanie takie uznać należy za „badania podstawowe”, to nie można nie zauważyć również ich zastosowania praktycznego: promocja miast, planowanie przestrzenne, poszerzenie lokalnej świadomości i zasobu materialnych podstaw lokalnej identyfikacji.
Legendy i część tekstowa w polskiej serii Atlasu publikowane są równolegle w językach polskim, niemieckim lub angielskim. Zeszyty do IV tomu Atlasu, obejmującego Śląsk, od 1998 r. przygotowuje zespół interdyscyplinarny z Wrocławia, do którego dołączają badacze z innych ośrodków. Redaktorem naukowym serii śląskiej jest profesor Marta Młynarska-Kaletynowa z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, stałymi redaktorami tomów są profesor Mateusz Goliński z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego i profesor Rafał Eysymontt z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego. W 2015 wydano też pierwszy zeszyt miast z obszaru Górnego Śląska (Gliwice) pod redakcją profesora Antoniego Barciaka i doktora Marcina Sepiała. Stale z zespołem współpracuje profesor Małgorzata Chorowska z Instytutu Historii Architektury Politechniki Wrocławskiej, a także mgr Radosław Gliński – archeolog i historyk sztuki.
W 1999 r. zespół ukończył w ramach programu badawczego KBN zeszyt 1: Wrocław (opublikowany w 2001 r.), w 2002 r. zeszyty 2: Środa Śląska, 3: Trzebnica i 4: Niemcza (opublikowane 2003), następnie opracowany został Atlas dotyczący Świdnicy, Strzegomia i Milicza (zeszyty 5-7). Atlas Świdnicy wydano w 2008 r., legnicki w 2010 r. W roku 2014 wydano Atlas Ziębic, a w 2015 Atlasy Strzegomia (zeszyt 6), Namysłowa (zeszyt 11), Oławy (zeszyt 12) i Gliwic (zeszyt 15). W przygotowaniu są zeszyty dotyczące Milicza, Jeleniej Góry, Strzelina, Raciborza i drugie wydanie Atlasu Wrocławia w całym jego obszarze administracyjnym.
Przygotowanie materiałów finansowane jest przez Komitet Badań Naukowych, a ostatnio Ministerstwo Nauki. Granty badawcze realizowane były w latach 1997- 2007 przez Uniwersytet Wrocławski, od 2008 roku w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk i Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydanie Atlasów realizowało początkowo wydawnictwo VIA Nowa, a od 2 zeszytu Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
W 1999 r. zespół ukończył w ramach programu badawczego KBN zeszyt 1: Wrocław (opublikowany w 2001 r.), w 2002 r. zeszyty 2: Środa Śląska, 3: Trzebnica i 4: Niemcza (opublikowane 2003), następnie opracowany został Atlas dotyczący Świdnicy, Strzegomia i Milicza (zeszyty 5-7). Atlas Świdnicy wydano w 2008 r., legnicki w 2010 r. W roku 2014 wydano Atlas Ziębic, a w 2015 Atlasy Strzegomia (zeszyt 6), Namysłowa (zeszyt 11), Oławy (zeszyt 12) i Gliwic (zeszyt 15). W przygotowaniu są zeszyty dotyczące Milicza, Jeleniej Góry, Strzelina, Raciborza i drugie wydanie Atlasu Wrocławia w całym jego obszarze administracyjnym.
Przygotowanie materiałów finansowane jest przez Komitet Badań Naukowych, a ostatnio Ministerstwo Nauki. Granty badawcze realizowane były w latach 1997- 2007 przez Uniwersytet Wrocławski, od 2008 roku w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk i Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydanie Atlasów realizowało początkowo wydawnictwo VIA Nowa, a od 2 zeszytu Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Plansze rekonstrukcyjne
Podstawowym planem rekonstrukcyjnym Atlasów jest plan katastralny reprodukowany w skali 1: 2500. Zgodnie z zasadami ustalonymi przez Międzynarodową Komisję Historii Miast pochodzić on powinien z epoki przedindustrialnej. Z tego powodu jego przygotowanie związane jest często z koniecznością prowadzenia prac kartograficznych polegających na łączeniu zachowanych często w złym stanie bardzo fragmentarycznych planów poszczególnych części miast. Najstarsze przygotowywane do tej pory plany katastralne pochodzą z początku lat 60. XIX w. (Legnica, Środa Śląska, Wrocław)
Stałym elementem Atlasów są plansze rekonstrukcyjne. Podstawą ich sporządzenia są trzy rodzaje informacji. Pierwsze z nich pozyskiwane są za pomocą przeglądu literatury i materiałów archiwalnych, zarówno pisanych jak i ikonograficznych. Niezmiernie ważną podstawą są również materiały kartograficzne. Informacje uzyskane w ten sposób weryfikowane są poprzez przegląd analizowanego obszaru miejskiego w terenie. Dotyczy to na przykład nieoznaczonych na dawnych planach granic zasięgu różnego rodzaju zabudowy różnicowanej w ramach planów rekonstrukcyjnych zarówno pod względem funkcji (mieszkalna, przemysłowa, tereny związane z obsługą komunikacji, zieleń prywatna i publiczna, zabudowa wielorodzinna, zabudowa jednorodzinna, itd.) jak i pod kątem czasu powstania. Charakterystycznym dla opracowywanych miast zjawiskiem jest prowadzona już w okresie powojennym kontynuacja zagospodarowania wyznaczanych jeszcze w okresie międzywojennym ulic. Ponieważ różne funkcje i fazy rozwoju miast oznaczone są na planszach za pomocą różnych barw, ważne jest w tym wypadku określenie granic obszarów zabudowywanych w różnych okresach z dokładnością podstawy kartograficznej przygotowywanej planszy. Zazwyczaj skala ta mieści się między 1: 2. 500 a 1: 10 000. Ilość informacji na temat niektórych obszarów powoduje że w wypadku niektórych miast (Legnica) zdecydowano się na publikację dwóch plansz rekonstrukcyjnych - jednej bardziej precyzyjnej dla obszaru historycznego centrum w skali 1: 2500 (obowiązkowej dla planu katastralnego) i drugiej w skali 1: 7000 dla całego obszaru administracyjnego miasta. Na mapach obejmujących zdecydowanie większy obszar oparte są plansze rekonstruujące zaplecze wiejskie miast w okresie średniowiecza (mapa w skali 1: 100 000). Tu jednak wielkość formatki drukarskiej sprawia, że zdecydowano oznaczać jedynie planszę liniową. Z kolei plansze rekonstruujące historyczna parcelacje sporządzane na precyzyjniejszych podstawach kartograficznych reprodukowane są w skali precyzyjniejszej nawet od 1: 50 (dla fragmentów bloków zabudowy) do 1: 200. W niektórych jednak wypadkach zastosowano w nich jedynie skalę liniową.
Podstawowym planem rekonstrukcyjnym Atlasów jest plan katastralny reprodukowany w skali 1: 2500. Zgodnie z zasadami ustalonymi przez Międzynarodową Komisję Historii Miast pochodzić on powinien z epoki przedindustrialnej. Z tego powodu jego przygotowanie związane jest często z koniecznością prowadzenia prac kartograficznych polegających na łączeniu zachowanych często w złym stanie bardzo fragmentarycznych planów poszczególnych części miast. Najstarsze przygotowywane do tej pory plany katastralne pochodzą z początku lat 60. XIX w. (Legnica, Środa Śląska, Wrocław)
Stałym elementem Atlasów są plansze rekonstrukcyjne. Podstawą ich sporządzenia są trzy rodzaje informacji. Pierwsze z nich pozyskiwane są za pomocą przeglądu literatury i materiałów archiwalnych, zarówno pisanych jak i ikonograficznych. Niezmiernie ważną podstawą są również materiały kartograficzne. Informacje uzyskane w ten sposób weryfikowane są poprzez przegląd analizowanego obszaru miejskiego w terenie. Dotyczy to na przykład nieoznaczonych na dawnych planach granic zasięgu różnego rodzaju zabudowy różnicowanej w ramach planów rekonstrukcyjnych zarówno pod względem funkcji (mieszkalna, przemysłowa, tereny związane z obsługą komunikacji, zieleń prywatna i publiczna, zabudowa wielorodzinna, zabudowa jednorodzinna, itd.) jak i pod kątem czasu powstania. Charakterystycznym dla opracowywanych miast zjawiskiem jest prowadzona już w okresie powojennym kontynuacja zagospodarowania wyznaczanych jeszcze w okresie międzywojennym ulic. Ponieważ różne funkcje i fazy rozwoju miast oznaczone są na planszach za pomocą różnych barw, ważne jest w tym wypadku określenie granic obszarów zabudowywanych w różnych okresach z dokładnością podstawy kartograficznej przygotowywanej planszy. Zazwyczaj skala ta mieści się między 1: 2. 500 a 1: 10 000. Ilość informacji na temat niektórych obszarów powoduje że w wypadku niektórych miast (Legnica) zdecydowano się na publikację dwóch plansz rekonstrukcyjnych - jednej bardziej precyzyjnej dla obszaru historycznego centrum w skali 1: 2500 (obowiązkowej dla planu katastralnego) i drugiej w skali 1: 7000 dla całego obszaru administracyjnego miasta. Na mapach obejmujących zdecydowanie większy obszar oparte są plansze rekonstruujące zaplecze wiejskie miast w okresie średniowiecza (mapa w skali 1: 100 000). Tu jednak wielkość formatki drukarskiej sprawia, że zdecydowano oznaczać jedynie planszę liniową. Z kolei plansze rekonstruujące historyczna parcelacje sporządzane na precyzyjniejszych podstawach kartograficznych reprodukowane są w skali precyzyjniejszej nawet od 1: 50 (dla fragmentów bloków zabudowy) do 1: 200. W niektórych jednak wypadkach zastosowano w nich jedynie skalę liniową.
Reprodukcje planów
Ważnym elementem wydawnictw atlasowych są reprodukcje wybranych historycznych planów miast. Materiały kartograficzne dotyczące miast śląskich podzielić można na plany i mapy pochodzące z epoki przed i poindustrialnej. Szczególnie ważne są te pierwsze. Dobrze, gdy pochodzą one sprzed czasów pruskich, lub przynajmniej sprzed lat siedemdziesiątych XVIII wieku. Ten okres był bowiem czasem niezwykle intensywnej przebudowy większości małych ośrodków miejskich, w których wprowadzenie przez państwo pruskie ostrych przepisów przeciwpożarowych pociągało za sobą przebudowę zabudowy szczytowej w kalenicową, czasem mocno zmieniającą strukturę pierwotnego podziału miasta na parcele. Drugim przełomowym okresem były na Śląsku lata siedemdziesiąte XIX wieku, gdy w wyniku dobrej koniunktury gospodarczej po zwycięstwie Prus w wojnie z Francją w 1873 roku, następowała komasacja kapitału i łączono wąskie parcele, wznosząc na miejscu wcześniejszych budowli szerokie i wysokie domy.
Najstarszym pomiarowym planem miast Śląskich jest prawdopodobnie plan Wrocławia autorstwa Fryderyka Grossa z ok. 1580 roku, znany nam niestety jedynie ze słabych reprodukcji i jednego sporządzonego dla Konserwatora Prowincji Śląskiej odrysu (Odrys poszczególnych sekcji planu przechowywany w Aktach Konserwatora Prowincji Śląskiej w Instytucie Herdera w Marburgu). Kilka planów miast z podziałem na bloki zabudowy sporządzono już w czasie przekształceń fortyfikacji w trakcie wojny trzydziestoletniej. Przykładem mogą być tu przechowywane w Osterreichisches Staatsarchiv w Wiedniu plany Głogowa, Kłodzka, Namysłowa i Brzegu. Niezwykle ważnym źródłem materiałów kartograficznych dla Atlasów są zbiory Staatsbiliothek zu Berlin- Preussischer Kulturbesitz i zbiory Geheimes Staatsarchiv w Berlinie. Oczywiście wiele niepublikowanych jeszcze materiałów pozyskano w trakcie kwerend w archiwum państwowym we Wrocławiu. W wielu tomach Atlasu zdecydowano się na publikowanie najważniejszych planów zagospodarowania i historycznych widoków wybranych (najczęściej niezachowanych ) budowli.
Niezwykła okazja dostarczenia ważnych informacji źródłowych nawet dla małych miast (Niemcza, Trzebnica, Środa Śląska) sprawia, że podjęto decyzje o publikacji niemal wszystkich historycznych planów. Dla miast, będących ważnymi pruskimi twierdzami, jak Świdnica zdecydowano się jednak na publikacje jedynie wybranych materiałów. Pozostałe pozyskane w trakcie przygotowań atlasu czekają na dalsze opracowanie. Plany uzupełnione są również najważniejszymi wedutami miast. Tu o wyborze decyduje głównie ważność ikonograficzna przedstawienia – czasem już wielokrotnie reprodukowanego (Plany widokowe miast Fryderyka Bernarda Wernera z połowy XVIII w, czy widok Wrocławia Barthela Weinera z 1562 r. ). Czasem weduta reprodukowana jest jako materiał mało znany i w pewnym sensie wyjątkowy, mimo słabej wierności ikonograficznej (widoki miast z albumu podróżnego palatyna Ottona – Heinricha z lat 1536- 37).
Ważnym elementem wydawnictw atlasowych są reprodukcje wybranych historycznych planów miast. Materiały kartograficzne dotyczące miast śląskich podzielić można na plany i mapy pochodzące z epoki przed i poindustrialnej. Szczególnie ważne są te pierwsze. Dobrze, gdy pochodzą one sprzed czasów pruskich, lub przynajmniej sprzed lat siedemdziesiątych XVIII wieku. Ten okres był bowiem czasem niezwykle intensywnej przebudowy większości małych ośrodków miejskich, w których wprowadzenie przez państwo pruskie ostrych przepisów przeciwpożarowych pociągało za sobą przebudowę zabudowy szczytowej w kalenicową, czasem mocno zmieniającą strukturę pierwotnego podziału miasta na parcele. Drugim przełomowym okresem były na Śląsku lata siedemdziesiąte XIX wieku, gdy w wyniku dobrej koniunktury gospodarczej po zwycięstwie Prus w wojnie z Francją w 1873 roku, następowała komasacja kapitału i łączono wąskie parcele, wznosząc na miejscu wcześniejszych budowli szerokie i wysokie domy.
Najstarszym pomiarowym planem miast Śląskich jest prawdopodobnie plan Wrocławia autorstwa Fryderyka Grossa z ok. 1580 roku, znany nam niestety jedynie ze słabych reprodukcji i jednego sporządzonego dla Konserwatora Prowincji Śląskiej odrysu (Odrys poszczególnych sekcji planu przechowywany w Aktach Konserwatora Prowincji Śląskiej w Instytucie Herdera w Marburgu). Kilka planów miast z podziałem na bloki zabudowy sporządzono już w czasie przekształceń fortyfikacji w trakcie wojny trzydziestoletniej. Przykładem mogą być tu przechowywane w Osterreichisches Staatsarchiv w Wiedniu plany Głogowa, Kłodzka, Namysłowa i Brzegu. Niezwykle ważnym źródłem materiałów kartograficznych dla Atlasów są zbiory Staatsbiliothek zu Berlin- Preussischer Kulturbesitz i zbiory Geheimes Staatsarchiv w Berlinie. Oczywiście wiele niepublikowanych jeszcze materiałów pozyskano w trakcie kwerend w archiwum państwowym we Wrocławiu. W wielu tomach Atlasu zdecydowano się na publikowanie najważniejszych planów zagospodarowania i historycznych widoków wybranych (najczęściej niezachowanych ) budowli.
Niezwykła okazja dostarczenia ważnych informacji źródłowych nawet dla małych miast (Niemcza, Trzebnica, Środa Śląska) sprawia, że podjęto decyzje o publikacji niemal wszystkich historycznych planów. Dla miast, będących ważnymi pruskimi twierdzami, jak Świdnica zdecydowano się jednak na publikacje jedynie wybranych materiałów. Pozostałe pozyskane w trakcie przygotowań atlasu czekają na dalsze opracowanie. Plany uzupełnione są również najważniejszymi wedutami miast. Tu o wyborze decyduje głównie ważność ikonograficzna przedstawienia – czasem już wielokrotnie reprodukowanego (Plany widokowe miast Fryderyka Bernarda Wernera z połowy XVIII w, czy widok Wrocławia Barthela Weinera z 1562 r. ). Czasem weduta reprodukowana jest jako materiał mało znany i w pewnym sensie wyjątkowy, mimo słabej wierności ikonograficznej (widoki miast z albumu podróżnego palatyna Ottona – Heinricha z lat 1536- 37).
menu
